Prologue - hãy cho tôi 10 phút, tôi có thể mở ra một thế giới mới cho bạn

Trong lịch sử điện ảnh, đoạn mở đầu (prologue) không chỉ giữ vai trò dẫn nhập về bối cảnh hay nhân vật, mà còn gợi mở những tầng nghĩa tư tưởng sâu xa, định hình cho toàn bộ mạch tự sự phía sau. Greta Gerwig trong Barbie và Celine Song trong Materialist đã cùng lựa chọn cách thức mở đầu độc đáo, đưa người xem đi từ hình tượng ẩn dụ đến hệ thống vấn đề triết học – xã hội, qua đó kiến tạo một trường diễn ngôn đa tầng về giới, tình yêu và vật chất.

Ở Barbie, hình tượng búp bê xuất hiện ngay trong trường đoạn đầu tiên được xây dựng như một hiện vật văn hóa, mang ý nghĩa vượt ra ngoài chức năng đồ chơi. Barbie không chỉ là “món quà” cho trẻ em gái, mà còn là dấu mốc biểu tượng cho một cuộc cách mạng giới. Việc Gerwig để các bé gái phá vỡ những con búp bê kiểu mẫu cũ – vốn gắn liền với hình ảnh người mẹ, người vợ – trước tượng đài Barbie khổng lồ đã tạo nên một cảnh tượng đầy tính tuyên ngôn. Hành động này khẳng định sự phủ định đối với quan niệm “thiên chức” vốn áp đặt lên phụ nữ trong xã hội truyền thống. Nó mở ra khả thể cho những lựa chọn tự do, khẳng định rằng không có định mệnh nào được viết sẵn cho phái nữ; chính họ là người quyết định số phận. Bằng cách ấy, Gerwig đã khởi tạo cho tác phẩm một không gian hiện đại, nơi niềm tin và sự thật luôn căng thẳng, luôn biến động, và từ đó dẫn dắt khán giả bước vào thế giới Barbie với tâm thế phê phán và chiêm nghiệm.

Song song, trong Materialist, Celine Song cũng lựa chọn phương thức mở đầu bằng một trường đoạn vượt ra khỏi bối cảnh chính, đặt nhân vật và tư tưởng trong không-thời gian tiền sử. Tại đó, tình yêu và vật chất được phác họa trong hình thức nguyên thủy nhất: người đàn ông trao cho người phụ nữ một món quà – con dao – như cách biểu đạt tình cảm. Ở đây, khán giả không chỉ chứng kiến một nghi thức “tặng vật” mà còn đối diện với câu hỏi: liệu tình yêu có thể được đong đếm bằng vật chất? Trong ánh mắt thích thú pha lẫn lưỡng lự của người phụ nữ, Song gieo mầm một nghi vấn triết học: tình yêu và vật chất có thể tách biệt, hay từ khởi nguyên chúng vốn đã là hai mặt đồng hành trong kinh nghiệm nhân loại? Chính sự đặt vấn đề ấy kéo người xem vào câu chuyện, để sau 110 phút, họ dần nhận ra: tình yêu không khởi đi từ những khái niệm phức tạp như chủ nghĩa, mà tồn tại ở dạng thức giản đơn nhất, như nữ chính nhiều lần khẳng định: “Tình yêu đơn giản, bạn cứ yêu thôi. Còn hẹn hò mới cần sự tính toán, tiêu chí, câu đố và cả sự võ đoán”.

Điểm chung đáng chú ý giữa Barbie và Materialist chính là cách hai đạo diễn vận dụng thủ pháp bookends – mở đầu và kết thúc tương chiếu, tạo nên một vòng khép kín của ý niệm. Nếu Gerwig để các bé gái đập vỡ búp bê trẻ em để dựng lên hình tượng Barbie tự chủ, thì Song khởi sự bằng món quà con dao và kết thúc bằng cảnh người phụ nữ đặt nó xuống để nhận chiếc nhẫn – một biểu tượng tình yêu đã được “thanh lọc” khỏi sự chi phối của vật chất. Trong cả hai trường hợp, hành động của nhân vật nữ đều mang tính quyết định, vừa thể hiện sự lựa chọn cá nhân, vừa khắc họa bản chất giản đơn nhưng bền bỉ của khát vọng nhân loại: quyền được yêu và được tự do định đoạt.

Từ góc độ ngôn ngữ điện ảnh, những đoạn prologue này không đơn thuần là lời dẫn nhập, mà trở thành một bình luận trực tiếp của tác giả về bản chất của thế giới được tái hiện. Việc đưa người xem ra khỏi dòng thời gian chính và đặt vào một không-thời gian khác – tiền sử trong Materialist, “khởi nguyên của Barbie” trong Barbie – là một chiến lược tự sự giàu tính triết lý. Nó vừa mở rộng biên độ ý nghĩa, vừa tạo nền tảng cho sự cộng hưởng ở đoạn kết. Chính điều này làm ta nhớ đến những thủ pháp tương tự trong Capote (2005), phần mở đầu cũng tạo được độ vang dội đặc biệt cho mạch kể. Trong một căn nhà nhỏ ở đồng quê hiu quạnh, các đồ vật dường như gợi lên một quá khứ khác của kẻ phản diện mà phần chính của bộ phim chưa thể làm rõ. Từ đó người đạo diễn làm bật lên một triết lý về tội ác.  

Cuối cùng, giá trị lớn nhất của hai tác phẩm nằm ở việc biến những biểu tượng văn hóa (Barbie, con dao, chiếc nhẫn) thành công cụ triết luận. Nếu Barbie chất vấn định kiến giới và quyền tự quyết, thì Materialist đặt lại vấn đề về tình yêu và vật chất – hai yếu tố tưởng chừng đối lập nhưng lại song hành trong mọi thời kỳ lịch sử. Cả Gerta Gerwig và Celine Song đều cho thấy khả năng biến một đoạn mở đầu ngắn ngủi thành trường tư tưởng xuyên suốt, khiến khán giả không chỉ xem phim mà còn suy tư về chính đời sống xã hội và cá nhân mình.

Có thể nói Barbie và Materialist đã chứng minh sức mạnh của nghệ thuật prologue trong điện ảnh đương đại. Thông qua những lựa chọn mang tính triết học và biểu tượng, hai đạo diễn đã khẳng định rằng, điện ảnh không chỉ kể chuyện mà còn đặt ra những câu hỏi căn bản cho sự tồn tại của con người – về giới, về tình yêu, về vật chất – những phạm trù chưa bao giờ ngừng biến động trong lịch sử nhân loại.